Payız, bitkilərin demək olar ki, bir illik yorğunluğunu çıxarmaq və dərin yuxuya getmək üçün son hazırlıqlarını gördüyü fəsildir. Hava nə isti, nə də soyuq olduğu üçün bu fəsilə yaz deyilir. Onun digər adı payız fəslidir.
Payız bizə təbiətin minlərlə rəngini təqdim edir. Bu mövsümdə sarı və yaşılın hər tonunu görmək mümkündür. Bəzi yarpaqları sarı, bəziləri isə hələ də yaşıl olan ağaclar rəng çaşqınlığıdır. Payızda yetişən nar, heyva, xurma kimi meyvələr də bu mövsümün gözəl tərəfidir. Hər mövsümdə gözəl və lazımlıdır. Ölkəmizdə dörd fəsil ən gözəl şəkildə yaşanır. Yay ayları boyu su qıtlığı çəkən torpaq, nəhayət, payızda yağışla yenidən qarşılaşır və aldığı suyu qoynunda bitirdiyi bitkilərə göndərir.
Payız həm də məktəblərin açıldığı fəsildir; Buna görə də onun dəyəri böyükdür. Yay boyu dincələn uşaqlar payızın ilk ayı olan sentyabrda yenidən məktəbə başlayırlar. Beləliklə, uşaqlar işə başlayanda bitkilər istirahətə gedir.
Payız bizdə sentyabrın 23-də başlayan və dekabrın 21-dək davam edən bir fəsildir ki, buna “xəzan” da deyirlər. Bu fəsil təbiətin öz daxilində dövrünü tamamladığı və yarpaqların ölümlə birlikdə töküldüyü bir mərhələni təmsil edir. Payız ayrılıq dövrüdür, aşiqlərin ayrılığına bənzədilən, təbiətin bir növ hüznlə büründüyü dövrdür. Lakin bu fəsil həm də insanların ən məhsuldar, aktiv və fəal olduğu fəsillərdən biridir
Yay istisinin insanlarda buraxdığı süstlük payızın gəlişi ilə canlılıq və enerji ilə əvəzlənir. Xüsusilə payız mövsümündə məktəblərin açılması şagirdləri, hətta böyükləri də həyəcanlandırır. Bu dövr təbiətin bir növ yuxuya getdiyi və dirilməyə hazırlıq gördüyü dövrdür. Ağaclar yarpaqlarını tökəndə elə təəssürat yaranır ki, təbiət ana öz bəlalarından təmizlənir.
Payızın gözəlliklərindən biri də yayın istisinin bitməsidir. Bu, insanlara isti günlərin buxarlı istisindən qaçmağa imkan verir. Təbii ki, payızın qışın soyuq günlərindən xəbər verməsi heç də xoşagələn hal deyil; Bununla belə, insanların çoxu yazın buxarlı istisindənsə qışın soyuq günlərini üstün tutur. Hər fəsildə olduğu kimi, payızın da gözəl və çətin tərəfləri var.
Payız təbiət dövrəsində keçid dövrünü simvollaşdırır. Yarpaqların tökülməsi təbiətin bir növ kədərlənməsi kimi görünsə də, həm də hazırlıq və özünü gücləndirmə prosesini ifadə edir. İnsanlar üçün enerjili bir dövr olan payız bizə təbiətin öz daxili transformasiyasına paralel olaraq yeni başlanğıclara hazırlaşmaq fürsəti təqdim edir. Bu fəslin gözəlliklərini dəyərləndirmək, hər fəsil kimi payızı da öz dəyəri daxilində dərk edib yaşamaq vacibdir
Məktəblərimizin payız mövsümündə istifadəyə verilməsi insanlarda, xüsusən də uşaqları çox həyəcanlandırır. Təbiət şirin yuxuya getməyə hazırlaşır. Sanki kiçik bir ölümdür, bütün otlar quruyur, yarpaqlar tökülür, ağaclar çılpaq quruyur. Bu, əslində təbiətin bəlalardan təmizlənməsinə bənzəyir. Bu, dirilməyə hazırlıq, özünü gücləndirən bir fasilədir
Havaların soyumasını, qışın gəlməsini çox adam istəməsə də, istidən sonra insanı sərinlədən, rahatlıq verən payızı sevməmək mümkün deyil.
Payız deyincə ağla sarı rəng, tökülən yarpaqlar gəlir. Yayın isti günləri geridə qalır. Birincisi, gecələr soyumağa başlayır. İndi axşamlar insanlar qısaqol paltarda bir az titrəyir və nazik pencək istəyirlər. Sonra yarpaqlar düşməyə başlayır və çoxdan gözlənilən yağış yay boyu yağmağa başlayır. Xüsusilə o ilk yağışın qoxusu. Torpağın uzun müddət sonra hopdurduğu yağış suyunun qarşılığında səxavətlə bizə təqdim etdiyi ləzzətli qoxu.
